قزوین در مسیر انقلاب شهری

 به گزارش پایگاه اطلاع رسانی انجمن علمی اقتصاد شهری ایران،  یکی از مهم‌ترین دلایل ایجاد پروژه‌های عمرانی، تحول اقتصاد شهری و جلب رضایت شهروندان است. شهر قزوین با برنامه‌ریزی و اجرای پروژه‌های عمرانی شاخص، باعث تحول و انقلاب عمرانی ملموسی شده است. گوردن چایلد  برای اولین‌بار، از مفهوم انقلاب شهری استفاده کرد . یکی از مباحثی که در سال‌های اخیر در ادبیات برنامه‌ریزی شهری، وارد شده و فقدان توجه به آن، در مداخلات صورت‌گرفته در بافت‌های ناکارآمد شهری، احساس می‌شود، کیفیت محیط و میزان رضایتمندی شهروندان از محیط‌های شهری است.

تحقیقات نشان داده‌اند که در مدیترانه شرقی و خاورمیانه، شهرهایی مثل دمشق (جمعیت ۱۲۵۱۰۲۸) در سوریه و نیکوزیا (جمعیت ۱۶۸۸۰۰) در قبرس، ناکافی بودن امکانات حمل‌ونقل عمومی، جدی‌ترین مشکل است. در شهرهای رفه و غزه (جمعیت ۱۱۸۳۰۰) در فلسطین، زیرساخت‌ها به عنوان جدی‌ترین مشکل شهرهای این کشور می‎باشد و شهرداران این شهرها بر کمبود جاده صاف و آماده، به عنوان یک مشکل جدی اشاره کرده‌اند. در شهر پوسان (جمعیت ۳۵۱۴۷۹۸) در کره، ازدحام ترافیک، مهم‌ترین مشکل شهر است. در بیشتر شهرهای اروپایی؛ مثل بولونیا، ورشو و پراگ، مهم‌ترین مشکل شهر، ترافیک می‏باشد. با وجود این مشکلات در سراسر دنیا، پروژه‌های عمرانی ‌می‌توانند مؤثرترین نقش را در از بین بردن این مشکلات داشته باشند و همچنین شهرها، معمولاً جاذبه‌های متنوع و بزرگی شامل: موزه‌ها، بناهای یادبود، تئاترها، استادیوم‌های ورزشی، پارک‌ها، شهربازی، مراکز خرید، مناطقی با معماری تاریخی و مکان‌هایی مربوط به حوادث مهم با افراد مشهور را دارند که باعث جذب گردشگران بسیاری می‌شوند  بنابراین در تعیین استراتژی‌های توسعه و سیاست‌های شهری باید در موارد بیان شده بالا، بررسی‌های بیشتری انجام شود. در آغاز هر نوع برنامه‌ریزی شهری در استراتژی توسعه، لازم است عوامل زیر به طور اساسی تحلیل شوند و تعاریف مختلفی، بررسی شوند:

۱) استراتژی انتخابی، تا چه حد‌ می‌تواند رضایت اکثریت مردم شهری را فراهم کند؟

۲) اکثریت مردم، چگونه ‌می‌توانند نیازهای اساسی خود را برطرف کنند؟

استان قزوین، در حوزه مرکزی ایران با مساحتی معادل ۱۵۸۲۱ کیلومترمربع و در بین ۴۵ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۵۰ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۳۷ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۴۵دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است. از شمال به استان‌های مازندران و گیلان، از غرب به استان‌های همدان و زنجان، از جنوب به استان مرکزی و از شرق به استان تهران، محدود ‌می‌شود. سلسله‌جبال البرز مرکزی و کوه هیرامند و خرقان، از سه جهت، استان را فرا گرفته و دشت گسترده‌ای را به‌وجود آورده‌اند که از شمال به جنوب، ۷۵ کیلومتر و از شرق به غرب، حدود ۹۵ کیلومتر است. محدوده مرکزی و شرق استان که دشت پهناور قزوین را تشکیل داده، دارای شیبی است که از شمال‌غرب، به جنوب‌شرق، امتداد یافته و در پایین‌ترین نقطه ۱۱۳۰ متر است. کمترین نقطه استان از سطح دریا با ۳۰۰ متر، در منطقه طارم‌سفلی و کناره‌های دریاچه سد سفیدرود واقع شده که تفاوت آشکاری را از نظر توپوگرافی به وجود آورده است

یافته‎ها حاکی از آن هستند که وجود پتانسیل‌های ارزشمندی چون: واقع شدن در شاهراه مواصلاتی در غرب کشور و همجواری با پایتخت، وجود قطب‌های صنعتی و کشاورزی، ضرورت تغییر در نگاه به شهر را ایجاد کرده است و شهر را در راستای تهیه طرح‎ها و پروژه‌های تحول‌گرا سوق داده که حاصل آن، نمود بیشتر فعالیت‎ها، اجرای پروژه‎های عمرانی کم‎نظیر، جذب سرمایه‎گذار و تغییر چهره شهر به شکل مدرن است و بخش اعظم این اقدامات از سال ۸۸ شروع شده است و شهر قزوین امید دارد، با بودجه ۳۴۷۱ میلیارد ریالی مصوب خود و رویکردهای فرهنگی-اجتماعی به عنوان بزرگ‎ترین سرمایه شهر و اعتمادسازی از طریق جلب مشارکت شهروندان، در تحقق توسعه شهری پایدار بیرون آید.

پروژه‌های شاخص عمرانی در چهار سال اخیر قزوین

الف- پروژه تقاطع‌های غیرهم‌سطح:

وجود دو وزارتخانه در شهر قزوین در آینده، ‌می‌تواند مهم‌ترین دلیل احداث پروژ‌های عمرانی باشد. متوسط رشد سالانه، یک درصد جمعیت و تراکم نسبی جمعیت ۷۷ نفر در هر کیلومترمربع در حال حاضر و ۷۴ نفر در سال ۸۵ و افزایش میل شهروندان به استفاده از اتومبیل شخصی و به دنبال آن، افزایش وسایل نقلیه در سطح شهر و مشکلات ناشی از افزایش سرانه خودرو و همچنین دگرگون کردن کالبد شهر، از مهم‌ترین دلایل ایجاد پروژه‌های عمرانی‌ می‌باشند. ساخت ۱۵ پل هم‌زمان در چهار سال اخیر در شهر قزوین و ساخت۶ پل در حومه‌ها و در مجموع ۲۱ پل در سطح استان، نشان‌دهنده انقلاب عمرانی است. تحقیقات نشان داده‎اند که تقاطع‌های غیرهم‌سطح، بیشترین رضایت شهروندان را نسبت به سایر پروژه‌های عمرانی داشته‎اند و از دلایل رضایتمندی،‌ می‌توان به روانی ترافیک در سطح شهر، توزیع وسایل نقلیه و به دنبال آن، کاهش آلودگی زیست‌محیطی، زیبایی و هویت‎بخشی به شهر، کاهش آلودگی صدا و فشار‌های عصبی، دسترسی مناسب و ... اشاره کرد. راه‌ها و شبکه‌های ارتباطی، ارتباط‌دهنده تأسیسات مختلف شهری هستند و معمولاً ۲۵ تا ۳۰ درصد از سرانه‌های شهری، اختصاص به راه‌ها و شبکه‌های ارتباطی دارند (شیعه، ۱۳۹۳). بیشترین بودجه شهر نیز با اعتباری بالغ بر ۶۴۳ میلیارد ریال برای ۱۵ پل، به احداث تقاطع‌های غیرهم‌سطح، اختصاص یافته است.

ب- پروژه‌های مسکونی، اداری و تجاری:

مسکن، یکی از مسائل حاد کشور‌های در حال توسعه است. فقدان منابع کافی، ضعف مدیریت اقتصادی، نداشتن برنامه‌ریزی جامع مسکن و سایر نارسایی‌هایی که در زیرساخت‌های اقتصادی از یک‌سو و افزایش جمعیت شهرنشین از سوی دیگر، تأمین سرپناه در این کشورها را به شکلی غامض و چند بعدی در آورده است (پورمحمدی، ۱۳۹۰). شهر قزوین نیز از مشکلات و مسائل فوق، مستثنی نیست؛ اما در سال‌های اخیر، توجه قابل‌ملاحظه‌ای به بخش مسکن نموده است. نکته‌ای که بیش از سایر عوامل در توسعه مسکن مؤثر بوده، استفاده از توان بخش خصوصی است. کاپیلینسکی ‌ می‌گوید: شیوه‌های جدید ساختار سازمانی در بخش خصوصی، بی‌شک بر سیستم اجرایی و اداری تأثیر گذاشته؛ زیرا متخصصان بخش خصوصی که اغلب از آنها دعوت‌ می‌شود تا دولت را برای تولید بخش دولتی، کمک و یاری کنند، بر استفاده از شیوه‌های جدید، تأکید دارند (رهنمایی، ۱۳۸۷). طبق تحقیقات انجام شده، بخش خصوصی در شهر قزوین، بیشترین نقش را در احداث مساکن دارد و موجب توسعه شهر به سمت شمال شهر شده است. از ویژگی‌های مساکن جدید‌الاحداث، ‌می‌توان به تراکم ۴-۳ طبقه، رعایت اصول مهندسی، زیربنای مناسب و از همه مهم‌تر استفاده از نمای مناسب و کمک به زیبایی شهر ‌اشاره کرد. ساخت مساکن توسط نیروهای دولتی، به دلیل کندی کارها و لزوم رعایت سلسله‌مراتبی، نارضایتی شهروندان را به همراه داشته است. از ویژگی‌های این مساکن یا به عبارتی، آپارتمان‌های با تراکم بالا، زیربنای کم، آلودگی‌های صوتی، نمای یک‌دست و نامناسب و استفاده از مصالح سیمانی در نمای ساختمانی می‏باشد که در زیباسازی شهر، تأثیر منفی داشته است، البته ‌می‌توان با راهکارهایی مناسب، سازندگان را ملزم به ایجاد بناهای زیبا کرد.

ج-پروژه‌های در حال تملک و احیا:

تحقیقات نشان داده‎اند که بیشترین رضایتمندی در میان شهروندان، هنگامی به وجود ‌می‌آید که در طرح‌ها و پروژه‌های عمرانی، مشارکت داشته باشند. یافته‌ها نشان‌ می‌دهند که وجود بافت‌های فرسوده در جنوب شهر قزوین، نیاز به نوسازی و بهسازی دارد که هم‌اکنون بخشی از آن در غالب پروژه تملک و احداث ۳۳۰ واحد مسکونی در یکی از محله‌های شهر قزوین، در حال اجراست. مشارکت مردم در این زمینه، از عوامل بسیار مهم و تأثیرگذار در موفقیت یا عدم‌موفقیت پروژه، شناسایی شده است که عدم‌هماهنگی میان خواسته‌های مردمی و طرح‌های اجرایی، عاملی در شکل‌گیری مشکلات پی‌در‌پی است. از دیگر پروژه‌ها در این زمینه، ‌می‌توان به پروژه تملک باغ‌ها و بوستان‌ها، پروژه تملک و احداث مجموعه‌های تجاری و... اشاره کرد.

د- پروژه بوستان‌ها:

بوستان بانوان به دلیل پدید آوردن محیطی سالم، پرنشاط و امن برای ورزش، تفریح و انجام فعالیت‌های مخصوص بانوان در چهار سال اخیر، به شدت مورد توجه قرار گرفته و موجب رضایتمندی قابل توجهی شده است. عمده‌ترین کاربرد‌های لحاظ شده در طراحی بوستان بانوان؛ شامل چهار سرفصل ورزشی، اداری، تجاری، خدماتی و رفاهی است.

ه- پروژه‌های سرمایه‌گذاری:

بعد از موفقیت بخش خصوصی در اجرای پروژه‌های مسکونی در شهر قزوین، پروژه‌های دیگری نظیر احداث شهربازی بوستان باراجین (بزرگترین شهربازی منطقه) توسط بخش خصوصی، اجرا شد که این پروژه با اعتباری بالغ بر ۱۰۰ میلیارد ریال و با عرصه ۶۰ هزار مترمربع با مشارکت شهرداری قزوین و بخش خصوصی بوده، با این قرارداد که سرمایه‌گذاری به عهده بخش خصوصی باشد و این مجموعه به مدت پنج سال در اختیار این بخش باشد و بعد از آن در اختیار شهرداری قرار گیرد. از کاربردهای این بوستان علاوه‎بر مراکز تفریحی، گردشگری و ورزشی، بخش‌های اداری، فرهنگی و خدماتی می‌باشد و از مشخصات آن، در دسترس بودن، تعلق خاطر شهروندان، آب‌وهوای مناسب و کوهستانی بودن آن و ... ‌است. این عوامل، به رضایت شهروندان بیش‌ازپیش افزوده است. از دیگر پروژه‌های سرمایه‌گذاری، ‌می‌توان به پروژه‌های تجاری و مسکونی، پروژه پارکینگ طبقاتی، پروژه عظیم چندمنظوره تجاری، پذیرایی و اقامتی و پارک آبی اشاره کرد. پس از پروژه تقاطع‌های غیرهم‌سطح،‌ می‌توان پروژه‌های سرمایه‌گذاری را موفق‌ترین پروژه دانست.

جمع بندی:

این مقاله درصدد آن بوده است تا پروژه‌های عمرانی چهار سال اخیر در شهر قزوین را مورد ارزیابی قرار دهد و معیارهایی که در تحول اقتصادی و رضایتمندی شهروندان مؤثرند را تحلیل کند. با بررسی انجام شده، مهم‌ترین عامل ایجاد پروژه‌های عمرانی در شهر قزوین، حضور دو وزارتخانه در آینده است که این پروژه‌های اجرا شده، نوعی پیش‌بینی نیازهای شهر در آینده، تلقی‌ می‌شوند که وجود این سیاست‌ها در سطح کلان، نقش شهر قزوین را گسترش داده و علاوه‎بر نقش صنعتی و تجاری، نقش سیاسی را هم به آن اضافه خواهد کرد که این امر موجب افزایش جمعیت و گسترش و توسعه شهر در آینده خواهد شد و شهر قزوین را در مسیر تحول و کلانشهر شدن هدایت ‌می‌کند.

نتایج نشان دادند که اطلاع‌رسانی در بین شهروندان در سطح شهر، مناسب نبوده است. در ماده ۷۱ قانون شهرداری، بر ضرورت آگاهی مردم از چگونگی گردش امور مالی شهرداری، تصریح شده است. نتایج نشان دادند که واگذاری برخی از پروژه‌های عمرانی به بخش خصوصی، موفقیت‌آمیز بوده و توانسته علاوه‌بر رضایت شهروندان، به کیفیت و زیبایی شهر و بالا رفتن استاندارد مسکن مناسب بیفزاید. همچنین بخش خصوصی در مدت زمان کمتری به دلیل تقسیم کار نسبت به بخش‌های دولتی، در اتمام پروژه‌ها موفق بوده است؛ در نتیجه، تلفیق دو بخش خصوصی و دولتی در اجرای پروژه‌های عمرانی ‌می‌تواند علاوه‎بر رضایت شهروندان، بیش‌ازپیش به کیفیت زندگی شهروندان بیفزاید. به‌علاوه نتایج نشان دادند که شهروندان، به زمان و زیبایی اجرای پروژه، بیش از هر عامل دیگری توجه دارند و این موضوع به بی‌اطلاعی و عدم‌آگاهی شهروندان باز‌می‌گردد. زمان تعیین شده برای هفت پل در شهر قزوین به طور میانگین ۲۱ ماه است که ۴ ماه زودتر از زمان موعد به اتمام رسیده است که این امر موجب رضایتمندی شهروندان شده است. برخی از پل‌ها نیز در حال اتمام و برخی از آنها نیز به دلیل سرما و بارندگی، به تعویق افتاده‌اند. با تحقیقات انجام شده، حمایت‌های دولت موجب تسریع اجرای پروژه‌های عمرانی و عدم‎مشکلات مالی شده است. به اعتقاد بسیاری از نظریه‌پردازان، اگر پروژه‌ای زودتر از موعد تعیین شده به پایان رسد، آن پروژه حتماً با مشکلی اساسی روبه‎رو است.

یافته‌ها در زمینه شاخص هویت‌بخشی به شهر، حاکی از آن هستند که این متغیر، بر رضایتمندی شهروندان از طریق معیارهای زیر، تأثیرگذار است: الف) خصوصیات فردی: شامل درآمد، شغل، انگیزه و... ب) عینیت فضا: شامل نقشه شهر، سیمای شهر، نوع مردم، پراکنش کاربری‌ها و ... ج) ذهنیت فضا: شامل فرصت‌های رفتاری، ارزش زیباشناختی، هم‌ساختگی، خوانایی، معنی فرهنگی نمادین و غیره. نتایج به‌دست آمده از مشکلات عمرانی از دید شهروندان عبارتند از: تمرکز امکانات اداری، تجاری و خدماتی در منطقه دو، تمرکز پروژه‌های عمرانی چهار سال اخیر در برخی از مناطق، تبعیض در اجرای بافت‌های فرسوده، زیرساخت‌های فرسوده و دوباره‎کاری‌های مکرر، کم بودن پارکینگ‌ها، آسفالت‌های نامناسب در برخی مناطق، عدم‎پخش پروژه‌های عمرانی و تمرکز آنها در مناطق، دفع ناکافی زباله، جریمه‌های سنگین از سوی شهرداری‌ها به علت تخلف خانه‌سازی و از بین رفتن میل بخش خصوصی جهت ساخت‌وسازها، عدم‎همکاری شهرداری‌ها در صدور مجوز ساخت و به تعویق افتادن آن، کوچه‌ها و خیابان‌های تنگ و باریک، قیمت بالای زمین و مسکن در مناطق ۲و۳ و به دنبال آن، افزایش فاصله طبقاتی و ... . نتایج این تحقیق نشان دادند که سیاست‌های کلان، رضایت شهروندان و هویت‌بخشی به شهر، سه متغیر اساسی در احداث پروژه‌های عمرانی‌ می‌باشند؛ در حالی که در تحقیقات دیگران، به عامل هویت‌بخشی و سیاست‌های کلان، اشاره‌ای نشده است. با اجرای پروژه‌های عمرانی، برخی نمادهای مهم شهر که برگرفته از شهیدان می‌باشند، از مرکز شهر به حاشیه شهر انتقال داده شده‌اند که به علت علاقه خاص شهروندان به این شهیدان، موجب نارضایتی آنها شده است که این موضوع در تحقیقات دیگران، نادیده انگاشته شده است. بنابراین، پیشنهادها و راهکارهای کاربردی زیر ارائه می‌شوند:

- توزیع عادلانه منابع در فضاهای شهری

- استفاده از مشارکت شهروندان در اجرای پروژه‌ها

- استفاده از توان بخش خصوصی در اجرای طرح‌ها

- جلوگیری از انتقال نمادها به حاشیه شهر

- ارتقای نظام اطلاع‌رسانی میان شهروندان

- تشکیل نهاد برای جلوگیری از تفاوت نماهای ساختمانی

- مقتدرسازی شهروندی و مشارکت شهروندان در حکمرانی شهر

- ارتقا و بازنمایی فرهنگ محلی

- ایجاد جذابیت در فضاهای عمومی.

*این گزارش گزیده ای از یک مقاله علمی پژوهشی با نام «تأثیر پروژه‎های عمرانی چهار سال اخیر بر تحول مدیریت اقتصاد شهری و رضایتمندی شهروندان (مطالعه موردی: شهروندان قزوینی)» است که در فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد و مدیریت شهری منتشر شده است.